『ガリア戦記』を原文で読む(第13回)

(テキスト28ページ、1行目〜)

XII. 1. Flūmen est Arar, quod per fīnēs Haeduōrum et Sēquanōrum in Rhodanum īnfluit, incrēdibilī lēnitāte, ita ut oculīs in utram partem fluat, iūdicārī nōn possit. Id Helvētiī ratibus ac lintribus iūnctīs trānsībant.

flūmen(中)川
Arar -aris(男)アラル(Galliaの川/Rhodanus川の支流/現Saône)
quī quae quod(代)(関係代名詞)(+直説法)(事実関係)〜するところの(人・もの)
per(前)(+対格)〜を通って、〜を越えて、〜の間を
nis -is(男)(女)(複)領域、領土
Haeduī -ōrum(男)(複)=Aeduī -ōrum(男)(複)アエドゥイー(Gallia Celticaの有力な部族/Arar川とLiger川の間にいた)
et(接)〜と(そして)〜
Sēquanī -ōrum(男)(複)セークゥアニー(Gallia CelticaのArar川とJura山脈の間にいた一部族)
in(前)(+対格)(空間的)〜へ、〜に向かって、〜の方へ、〜の中へ
Rhodanus -ī(男)ロダヌス(地中海に注ぐGalliaの川/現Rhône)
influō -ere -fluxī -fluxum(自)流入する、流れ込む
incrēdibilis -is -e(形)信じられない、信じがたい
lēnitās -ātis(女)穏やかさ、静かさ
ita(副)(傾向・結果を表わすut節とともに)〜ので(その結果)、〜それほど
ut(接)(+接続法)(副詞節を導く)その結果として〜/(ita、sic、adeo、tantus、tamなどと呼応して)
oculus -ī(男)目
uter utra utrum(形)(疑問詞)二つのうちのどちらか(の)
pars partis(女)方向、方面
fluō -ere fluxī fluxum(自)(液体が)流れる
iūdicārī→jūdicārī
jūdicō -āre -āvī -ātum(他)決定する、判断する
nōn(副)〜でない
possum posse potuī(他)(〜することが)できる(+不定法)
is ea id(代)(指示詞)彼、彼女、それ
Helvētiī -ōrum(男)(複)ヘルウェーティイー(現在のスイスの西部と北部にいたケルト系一部族)
ratis -is(女)いかだ
ac(接)=atque(接)〜と、そして
linter -tris(女)(男)小舟
nctīs→junctīs
junctus -a -um(形)(完了分詞)結合した
transeō -īre -iī -itum(他)(ある場所から他へ)行く、渡る

2. Ubi per explōrātōrēs Caesar certior factus est trēs iam partēs cōpiārum Helvētiōs id flūmen trādūxisse, quartam ferē partem citrā flūmen Ararim reliquam esse, dē tertiā vigiliā cum legiōnibus tribus ē castrīs profectus ad eam partem pervēnit, quae nōndum flūmen trānsierat.

ubi(接)〜(の)時に
per(前)(+対格)(手段・媒介)〜によって、〜で
explōrātor -ōris(男)斥候、密使
Caesar -aris(男)カエサル(Julia氏族に属する家名/特にC. Julius Caesar、ローマの将軍・政治家/Brutus、Cassiusらに暗殺された(前44)/以後Hadrianus帝の時代までAugustusの称号とともにローマ皇帝の称号となった)
certus -a -um(形)certiorem facere+人の対格(+対格+不定法)ある人を〜について確かな知識(情報)を持つものにする(=ある人に〜を知らせる(報告する))
faciō -cere fēcī factum(他)する、行なう
trēs trēs tria(数)(基数)三つの
iam→jam(副)すでに、もう
pars partis(女)約数 ・tres partes 4分の3
cōpia -ae(女)(複)部隊、軍勢
is ea id(形)(指示詞)この、その
trādūcō -ere -duxī -ductum(他)横断させる、渡らせる
quartus -a -um(数)(序数)4分の1の
ferē(副)ほとんど、ほぼ
citrā(前)(+対格)〜のこちら側に
reliquus -a -um(形)残っている、残りの ・reliquum est(〜が)残っている
(前)(+奪格)(時間的に)〜の間に
tertia -ae(女)第3時
vigilia -ae(女)1夜警時(日没から夜明けまでの時間の1/4)・de tertia vigilia 第3夜警時(の間)に
cum(前)(+奪格)〜といっしょに
legiōnis(女)軍団(兵員約4200-6000)
ē(前)=ex(前)(+奪格)(子音の前ではしばしばeも用いられる)(空間的)〜から、〜より
castra -ōrum(中)(複)陣営、野営
proficiscor -scī -fectus sum(自)(形式受動相)出発する、旅立つ
ad(前)(+対格)〜に、〜において、〜の近くに
pars partis(女)部分、一部
perveniō -īre -vēnī -ventum(自)着く、到着する(ad 物・事の対格)
nōndum(副)まだ〜ない

3. Eōs impedītōs et inopīnantēs adgressus magnam partem eōrum concīdit: reliquī sēsē fugae mandārunt atque in proximās silvās abdidērunt.

imdetītus -a -um(形)(完了分詞)重い荷物を負わされた
inopīnans -antis(形)予期していない、気づいていない
adgressus→aggressus
aggredior -dī -gressus sum(他)(形式受動相)襲いかかる(+人の対格)
magnus -a -um(形)大きな
concīdō -ere -cīdī -cīsum(他)殺す
reliquī -ōrum(男)(複)生き残った人たち
sēsē(代)(再帰)(対格、奪格)=se
suī(代)(再帰)(属格)彼(彼女・それ・彼ら・それら)自身
fuga -ae(女)逃走
mandō -āre -āvī -ātum(他)引き渡す、委託(委任)する、託する、ゆだねる(+人の与格+物・事の対格) ・fugae se mandare 逃走に身をゆだねる(=逃走する)
atque(接)〜と、そして
proximus -a -um(形)(最上級)最も近い
silva -ae(女)森、森林
abdō -ere -didī -ditum(他)隠す、おおう(+物・事の対格 in 場所の対格)

4. Is pāgus appellābātur Tigurīnus: nam omnis cīvitās Helvētia in quattuor pāgōs dīvīsa est.

pāgus -ī(男)村、郷
appellō -āre -āvī -ātum(他)名称(称号)を与える、命名する(+2個の対格)
Tigurīnus -a -um(形)pagus Tigurīnus ティグリーヌス郷(Helvetiaの一地区)
nam(接)というのも、なぜなら
omnis -is -e(形)(単)全体の
cīvitās -ātis(女)国家、共同体
Helvētius -a -um(形)Helvetii族の
in(前)(+対格)(区分・分割において)〜に ・Gallia divisa est in partes tres. Galliaは三つの部分に分かれている。
quattuor(不変化詞)(数)(基数)4(の)
dīvidō -ere -vīsī -vīsum(他)分割する、部分に分ける ・Gallia est omnis divisa in partes tres. ガリア全体は三つの部分に分かれている。

5. Hīc pāgus ūnus, cum domō exīsset, patrum nostrōrum memoriā, L. Cassium cōnsulem interfēcerat et ēius exercitum sub iugum mīserat.

hic haec hoc(形)(指示詞)この、ここの、ここにある
ūnus -a -um(形)唯一の
cum(接)(+直説法)(真に時を示す)〜の時に
domus -ūs(単数・奪格:domō)(女)故郷、自国
exeō -īre -iī -itum(自)出る、出て行く
pater -tris(男)父、父親
noster -tra -trum(形)(所有)我々の、我々に属する、我々による
memoria -ae(女)憶えていること、記憶
Cassius -ī(男)カッシウス(ローマ人の氏族名/特にL. Cassius Longinus Ravilla、執政官(前127)/峻厳な裁判官)
consul -sulis(男)執政官(共和制期ローマの最高官職/毎年2名を選出)
interficiō -cere -fēcī -fectum(他)殺す
ēius→ējus
exercitus -ūs(男)訓練された軍隊
sub(前)(+対格)(空間的/方向)〜の下へ、〜の下部へ
iugum→jugum -ī(中)くびき門(捕虜が服従のあかしにくぐらされた三本槍の門) ・exercitum sub jugum mittere 軍隊に軛をくぐらせる(捕虜が軛または3本の槍でつくったアーチの下をくぐらされるのは最大の屈辱とされた)
mittō -ere mīsī missum(他)送る、派遣する、差し向ける ・mittere 人の対格 sub jugum(屈服のしるしに)ある人に槍門の下をくぐらせる

6. Ita sīve cāsū sīve cōnsiliō deōrum immortālium, quae pars cīvitātis Helvētiae īnsignem calamitātem populō Rōmānō intulerat, ea prīnceps poenās persolvit.

ita(副)この(その)ように
sīve(接)(sive 〜 sive)あるいは〜か(にせよ)あるいは〜か(にせよ) ・sīve casu sīve consilo deorum あるいは偶然か、それとも神のはからいによるものか
cāsus(男)偶然(のできごと)
consilium -ī(男)思慮、判断
deus -ī(複・属格:deōrum)(男)神
immortālis -is -e(形)不死の
pars partis(女)部分、一部
insignis -is -e(形)はっきり見える、明白な、顕著な、目立つ
calamitās -ātis(女)不運、災難
populus -ī(男)民族、国民
Rōmānus -a -um(形)ローマの、ローマ人の
inferō -ferre intulī illātum(他)運び込む、運び入れる(+物・事の対格+物・事の与格)
princeps -cipis(形)先頭の、第一の
poena -ae(女)罰、懲罰
persolvō -ere -solvī -solūtum(他)(罰を)受ける ・poenas pelsolvere 罰を受ける

7. Quā in rē Caesar nōn sōlum pūblicās, sed etiam prīvātās iniūriās ultus est, quod ēius socerī L. Pīsōnis avum, L. Pīsōnem lēgātum, Tigurīnī eōdem proeliō quō Cassium interfēcerant.

quī quae quod(代)(関係代名詞)(連結詞として)=et is、sed isなど
in(前)(+奪格)(ある状況・状態など)〜で、〜において、〜のもとで
rēs reī(女)物、物事、事柄
sōlum(副)(中性形)ただ〜だけ ・non sōlum 〜 sed etiam(単に)〜だけでなく〜もまた
pūblicus -a -um(形)公的な、公式の
sed(接)(否定辞の後で)(〜ではなく)〜で ・non sōlum 〜 sed etiam 〜のみならず(また)〜
etiam(副)non solum 〜 sed etiam 〜ばかりでなく〜もまた
prīvātus -a -um(形)(完了分詞)一個人の、私的な
iniūriās→injūria -ae(女)不正、不当な行為(扱い)
ulciscor -scī ultus sum(他)(形式受動相)仕返しする、復讐する
quod(接)(理由)(+直説法)〜ので
socer -erī(男)配偶者の父、舅
L.(略)=Lucius
Pīsōnis(男)ピーソー(Calpurnia氏族に属する家名/特にL. Calpurnius Pīsō Caesonius、執政官(前58))
avus -ī(男)祖父
lēgātus -ī(男)(将軍・総督の)副官、代官
Tigurīnī -ōrum(男)(複)pagus Tigurinusの住民
īdem eadem idem(形)(指示詞)同じ、同一の、同様の
proelium -ī(中)戦い、戦闘
【参考文献】
カエサル『ガリア戦記』〈第1巻〉』遠山一郎・訳注(大学書林
羅和辞典 <改訂版> LEXICON LATINO-JAPONICUM Editio Emendata水谷智洋・編(研究社)