『ガリア戦記』を原文で読む(第41回)

(テキスト104ページ、16行目〜)

XL. 1. Haec cum animadvertisset, convocātō cōnsiliō omniumque ōrdinum ad id cōnsilium adhibitīs centuriōnibus, vehementer eōs incūsāvit: prīmum, quod aut quam in partem aut quō cōnsiliō dūcerentur sibi quaerendum aut cōgitandum putārent.

hic haec hoc(代)(指示詞)これ、この人
cum(接)(+接続法)(歴史的/+未完了、過去完了)〜した時に、〜の時
animadvertō -ere -vertī -versum(他)気づく、観察する
convocō -āre -āvī -ātum(他)呼び集める、召集する
consilium -ī(中)会議、協議会
omnis -is -e(形)(複)すべての、あらゆる
-que(前接辞)(2語を並列する場合、2番目の語に付ける/語群や文の場合はその先頭の語に付ける)〜と〜、また、そして
ordō -dinis(男)階級
ad(前)(+対格)〜に、〜において、〜の近くに
is ea id(形)(指示詞)この、その
adhibeō -ēre -hibuī -hibitum(他)招く、呼ぶ、引き入れる(+人の対格 in 物・事の対格)
centuriōnis(男)百人隊長
vehementer(副)激しく、猛烈に
is ea id(代)(指示詞)彼、彼女、それ
incūsō -āre -āvī -ātum(他)非難する、責める
prīmum(副)(中性形)まず、第一に、最初に
quod(接)〜ということが(を)
aut(接)aut 〜 aut 〜あるいは〜
quī quae quod(形)(疑問詞)どの、何の、どのような
in(前)(+対格)(空間的)〜へ、〜に向かって、〜の方へ、〜の中へ
pars partis(女)方向、方面
consilium -ī(中)計画、意図
dūcō -ere duxī ductum(他)導く、連れて行く
suī(代)(再帰)(属格)(与格:sibi、対格&奪格:sē)彼(彼女・それ・彼ら・それら)自身
quaerō -ere -sīvī -sītum(他)知ろうとする、探求する、問う(+間接疑問)
cōgitō -āre -āvī -ātum(他)考える、思考する(+物・事の対格)
putō -āre -āvī -ātum(他)評価する、みなす(+2個の対格)

2. Ariovistum sē cōnsule cupidissimē populī Rōmānī amīcitiam appetīsse: cūr hunc tam temere quisquam ab officiō discessūrum iūdicāret?

Ariovistus -ī(男)アリオウィストゥス(GermaniaのSuebi族の王/Galliaへ侵入しCaesarに撃退された)
consul -sulis(男)執政官(共和政期ローマの最高官職/毎年2名を選出)
cupidē(副)熱心に、激しく
populus -ī(男)民族、国民
Rōmānus -a -um(形)ローマの、ローマ人の
amīcitia -ae(女)友情、親しさ
appetō -ere -petīvī -petītum(他)(得ようと)努力する、熱望する、激しく欲求する(+物・事の対格)
cūr(副)(疑問詞)なぜ、どうして
tam(副)この(その)ように、これ(それ)ほどに
temere(副)無分別に、むこうみずに
quisquam(代)(疑問文・条件節中で)だれか、何か
ab(前)(+奪格)(abは母音とhの前で)〜から、〜より
officium -ī(中)義務、責務
discēdō -ere -cessī -cessum(自)それる、逸脱する
iūdicāret→jūdicāret
jūdicō -āre -āvī -ātum(他)決定する、判断する(+対格+不定法)

3. Sibi quidem persuādērī cōgnitīs suīs postulātīs atque aequitāte condiciōnum perspectā eum neque suam neque populī Rōmānī grātiam repudiātūrum.

quidem(副)確かに、全く
persuādeō -ēre -suāsī -suāsum(他)納得させる、信じさせる(+人の与格+物・事の対格) ・persuadere sibi 確信している
congnoscō -ere -gnōvī -gnitum(他)知るようになる(+物・事の対格)
suus -a -um(形)(所有)(再帰)自分(たち)の、彼(彼女、それ、彼ら、それら)(自身)の
postulātum -ī(中)要求、請求
atque(接)〜と、そして
aequitās -ātis(女)公平、公正
considiōnis(女)規定、条件
perspiciō -cere -spexī -spectum(他)調べる、確かめる
neque(接)=nec(接)そして〜でない ・neque 〜 neque 〜でもなく〜でもない
grātia -ae(女)好意、尊敬、愛情
repudiō -āre -āvī -ātum(他)拒絶(拒否)する、退ける

4. Quod sī furōre atque āmentiā impulsum bellum intulisset, quid tandem verērentur? aut cūr dē suā virtūte aut dē ipsīus dīligentiā dēspērārent?

quod(接)(しばしばsi、nisi、quiaなどと)そして(それゆえに)、しかし
(接)もし〜ならば/(+接続法)(+過去完了)(過去の事実に反する仮定)
furor -ōris(男)狂暴なふるまい
āmentia -ae(女)狂気、精神錯乱
impellō -ere -pulī -pulsum(他)促す、駆りたてる
bellum -ī(中)戦争
inferō -ferre intulī illātum(他)(ある事態へ)導く、陥らせる
quis quis quid(代)だれ、何、どれ
tandem(副)(疑問詞とともに)一体全体、結局、(それ)では
revereor -ērī -veritus sum(他)(形式受動相)恐れる、心配する
aut(接)aut 〜 aut 〜あるいは〜
(前)(+奪格)(関連・限定)〜に関して、〜について
virtūs -ūtis(女)勇気、果断
ipse -a -um(代)(強意)(単数属格:ipsīus)自ら、自身
dīligentia -ae(女)注意深いこと、入念、細心
despērō -āre -āvī -ātum(自)見込みなしとあきらめる、絶望する(de 物・事の奪格)

5. Factum ēius hostis perīculum patrum nostrōrum memoriā, cum Cimbrīs et Teutonīs ā C. Mariō pulsīs nōn minōrem laudem exercitus quam ipse imperātor meritus vidēbātur; factum etiam nūper in Italiā servīlī tumultū, quōs tamen aliquid ūsus ac disciplīna, quam ā nōbīs accēpissent, sublevārent.

factus -a -um(形)(完了分詞)なされた、行なわれた
ēius→ējus
hostis -is(男)(女)敵、敵対者、敵手
perīculum -ī(中)試み、試し
pater -tris(男)父、父親
noster -tra -trum(形)(所有)我々の、我々に属する、我々による
memoria -ae(女)憶えていること、記憶
cum(接)(+直説法)(真に時を示す)〜の時に
Cimbrī -ōrum(男)(複)キンブリー(Germania北部にいた一部族/GalliaとItaliaへ侵入し、ローマの将軍Mariusに撃退された(前2世紀末))
et(接)〜と(そして)〜
Teutonī -ōrum(男)(複)テウトニー(ゲルマン人の一部族)
ā(前)(+奪格)〜によって
C.(略)Gaius -ī(男)ガイユス(ローマ人の氏族名/特にC. Marius、執政官を7度つとめた(前156-86)/JugurthaやCimbri族の征服者)
pellō -ere pepulī pulsum(他)(敵を)敗走させる、撃退する
nōn(副)〜でない
minor -or -us(形)(比較級)より小さい
laus laudis(女)賞賛
exercitus -ūs(男)訓練された軍隊
quam(副)(関係詞)(+比較級)〜よりも
imperātor -ōris(男)最高司令官
meritus -a -um(形)(完了分詞)価値のある
videō -ēre vīdī vīsum(他)(受動)〜らしく見える、〜と思われる、〜と考えられる
etiam(副)さらに、そのうえ
nūper(副)最近、少し前に
in(前)(+奪格)(空間的)〜の中に、〜において、〜に
Italia -ae(女)イタリア
servīlis -is -e(形)奴隷の
tumultus -ūs(男)暴動、反乱
quī quae quod(代)(関係代名詞)(連結詞として)=et is、sed isなど
tamen(副)それでも、やはり
aliquid(副)いくらか、多少、ある程度
ūsus -ūs(男)実行、熟練、経験
ac=atque
disciplīna -ae(女)訓育、訓練
quī quae quod(代)(関係代名詞)(+直説法)(事実関係)〜するところの(人・もの)
ā(前)(奪格)〜から、〜より
nōs(代)(複)我々、私たち
accipiō -pere -cēpī -ceptum(他)蒙る、受ける(物・事の対格 ab 人の奪格)
sublevō -āre -āvī -ātum(他)支持する、手助けする

6. Ex quō iūdicārī posse quantum habēret in sē bonī cōnstantia, proptereā quod quōs aliquamdiū inermēs sine causā timuissent hōs posteā armātōs ac victōrēs superāssent.

ex(前)(+奪格)(由来・系等)〜から、〜に由来する
iūdicārī→jūdicārī
possum posse potuī(他)(〜することが)できる(+不定法)
quantum -ī(中)(疑問詞)どれほどの量
habeō -ēre habuī habitum(他)(性質・権利・機能などを)有する
bonum -ī(中)益、得
constrantia -ae(女)決然たること、不屈
proptereā(副)それゆえに、その結果として ・proptereā quod 〜 〜であるから
quod(接)(理由)(+接続法)〜という理由で、〜と言って
aliquamdiū(副)かなり長い間
inermis -is -e(形)武装していない
sine(前)(+奪格)〜がなく、〜なしに
causa -ae(女)理由、原因
timeō -ēre -muī(他)恐れる、心配する、気づかう(+対格)
posteā(副)その後、後に
armātus -a -um(形)(完了分詞)武装した
victor -ōris(男)(形容詞的に)勝利を得た、勝ち誇る
superāssent→superāvissent
superō -āre -āvī -ītum(他)打ち負かす、征服する

7. Dēnique hōs esse eōsdem quibuscum saepe numerō Helvētiī congressī nōn sōlum in suīs, sed etiam in illōrum fīnibus plērumque superārint, quī tamen parēs esse nostrō exercituī nōn potuerint.

dēnique(副)要するに、つまり
īdem eadem idem(代)(指示詞)同じ人(もの)、同様のもの
quīcum(quiの単数奪格の古形/cum)=quo cum(<cum quo)その人(もの)といっしょに
saepe(副)しばしば、頻繁に
numerō(副)(奪格)ちょうど、ぴったり
Helvētiī -ōrum(男)(複)ヘルウェーティイー(現在のスイスの西部と北部にいたケルト系一部族)
congredior -gredī -gressus sum(自)(形式受動相)衝突する、交戦する(cum 人の奪格)
sōlum(副)(中性形)ただ、〜だけ ・non sōlum 〜 sed etiam(単に)〜だけでなく〜もまた
sed(接)(否定辞の後で)(〜ではなく)〜で ・non solum sed etiam 〜のみならず(また)〜
etiam(副)no solum 〜 sed etiam 〜ばかりでなく〜もまた
ille illa illud(代)(指示詞)あれ、それ、あの人、その人、彼、彼女
nis -is(男)(女)(複)領域、領土
plērumque(副)大部分、たいてい、ふつう
superārint→superāverint
superō -āre -āvī -ātum(自)まさる、上回る、勝つ
tamen(副)しかし、にもかかわらず
pār paris(形)等しい、同等の

8. Sī quōs adversum proelium et fuga Gallōrum commovēret, hōs, sī quaererent, reperīre posse diūturnitāte bellī dēfatīgātīs Gallīs Ariovistum, cum multōs mēnsēs castrīs sē ac palūdibus tenuisset neque suī potestātem fēcisset, dēspērantēs iam dē pūgnā et dispersōs subitō adortum magis ratiōne et cōnsiliō quam virtūte vīcisse.

(接)もし〜ならば(+接続法)(+未完了)(現在の事実に反する仮定)
quis quis quod(代)(不定)(しばしばsi、nisi、ne、cum、numなどのあとで)だれか、何か、ある人(物)
advertus -a -um(形)(完了分詞)不利な、不都合な
proelium -ī(中)戦い、戦闘
fuga -ae(女)敗走
Gallī -ōrum(男)(複)ガッリー、ガリア人(主にGallia TransalpinaとGallia Cisalpinaに住んでいたケルト系一部族)
commoveō -ēre -mōvī -mōtum(他)かき乱す、刺激する
quaerō -ere -sīvī -sītum(他)知ろうとする、探求する、問う
reperiō -īre repperī repertum(他)発見する、見つける
diūturnitās -ātis(女)永続(性) ・diūturnitās belli 戦争の長期化
dēfatīgō -āre -āvī -ātum(他)疲れさせる、疲労させる(+人の対格+物・事の奪格)
cum(接)(+接続法)(理由)〜の故に、〜であるから
multus -a -um(形)多数の、多くの、豊富な
mensis -is(男)ひと月
castrum -ī(中)城砦、要塞、とりで(=castellum)
palūs -ūdis(女)沼、沼地
teneō -ēre tenuī tentum(自)(場所を)ずっと占拠する
potestās -ātis(女)機会、可能性
faciō -cere fēcī factum(他)与える、提供する ・人の与格 potestatem facere ある人に機会(許可)を与える
iam→jam(副)すでに、もう
(前)(+奪格)(関連・限定)〜に関して、〜について
pugna -ae(女)戦闘、会戦
dispergō -ere -spersī -spersum(他)まきちらす、ばらまく
subitō(副)(奪格)突然(に)、不意に
adorior -īrī -ortus sum(他)(形式受動相)襲う、攻撃する(+人の対格)
magis(副)(比較級)むしろ(=potius)
ratiōnis(女)理論、学説
consilium -ī(中)判断力、分別
vincō -ere vīcī victum(他)(軍事的に)勝利する、打ち負かす、征服する

9. Cuī ratiōnī contrā hominēs barbarōs atque imperītōs locus fuisset, hāc nē ipsum quidem spērāre nostrōs exercitūs capī posse.

contrā(前)(+対格)〜に対して
homō -minis(男)(女)人、人間
barbarus -a -um(形)野蛮な
imperītus -a -um(形)未経験の、未熟な、無知の
locus -ī(男)好機、ふさわしい時
(副)(語句を否定して)〜しない、〜でない ・ne 〜 quidem 決して〜でない、〜でさえない
spērō -āre -āvī -ātum(他)(よくないことを)予期する、懸念する、危ぶむ
capī=dēcipī
dēcipiō -pere -cēpī -ceptum(他)欺く、だます(+人の与格+物・事の奪格)

10. Quī suum timōrem in reī frūmentāriae simulātiōnem angustiāsque itineris cōnferrent, facere arroganter, cum aut dē officiō imperātōris dēspērāre aut praescrībere vidērentur.

timor -ōris(男)恐怖、心配、懸念
in(前)(+対格)(態度・行動・感情など)〜に対して、〜に向かって
rēs reī(女)仕事、業務 ・rēs frumentaria 食糧供給
frūmentārius -a -um(形)穀物
simulātiōnis(女)口実、言いわけ
angustiae -ārum(女)(複)狭いこと
iter itineris(中)進路、行路
conferō conferre contulī collātum(他)(〜に)帰する、(〜の)せいにする(+物・事の対格 in 人の対格)
faciō -cere fēcī factum(自)する、行なう
arroganter(副)横柄に、傲慢に
officium -ī(中)務め、任務
praescrībō -ere -scripsī -scriptum(他)指示(教示)する、命ずる
videō -ēre vīdī vīsum(他)(受動)〜らしく見える、〜と思われる、〜と考えられる(+不定法)

11. Haec sibi esse cūrae: frūmentum Sēquanōs, Leucōs, Lingonēs subministrāre, iamque esse in agrīs frūmenta mātūra; dē itinere ipsōs brevī tempore iūdicātūrōs.

cūra -ae(女)注意、配慮、関心
frūmentum -ī(中)穀物
Sēquanī -ōrum(男)(複)セークゥアニー(Gallia CelticaのArar川とJura山脈の間にいた一部族)
Leucī -ōrum(男)(複)レウキー(Gallia Belgicaにいた一部族)
Lingonēs -um(男)(複)リンゴネース(Gallia Celticaにいた一部族)
subministrō -āre -āvī -ātum(他)供給(提供)する、与える
iamque→jamque
jam(副)すでに、もう
ager -grī(男)耕地
mātūrus -a -um(形)熟した、成熟した
iter itineris(中)進路、行路
brevis -is -e(形)(時間が)短い
tempus -poris(中)時、時間
iūdicātūrōs→jūdicātūrōs
jūdicō -āre -āvī -ātum(自)決定する、判断する(de 物・事の奪格)

12. Quod nōn fore dictō audientēs neque signa lātūrī dīcantur, nihil sē ēa rē commovērī: scīre enim, quibuscumque exercitus dictō audiēns nōn fuerit, aut male rē gestā fortūnam dēfuisse aut aliquō facinore compertō avāritiam esse convictam:

quod(接)〜という事実(こと)に関しては、〜という点で
fore不定法)(未来)=futurus esse
futūrus -a -um(形)(未来分詞)未来の、将来の
dictum -ī(中)命令
audiens -entis(形)(現在分詞)耳を傾ける、〜に従順な
signum -ī(中)軍旗 ・signa ferre 撤営(てつえい)する、出発する
ferō ferre tulī lātum(他)(前へ)動かす ・signa ferre 進軍する
dīcō -ere dixī dictum(他)言う、発言する、話す
nihil(副)全く(決して)〜ない
rēs reī(女)物、物事、事柄
sciō -īre -īvī -ītum(他)精通している、心得ている(+不定法)
enim(接)なぜならば、というのも
quīcumque quaecumque quodcumque(代)(関係詞)〜する人はだれでも、〜するものは何でも
male(副)悪く
gerō -ere gessī gestum(他)行なう、処理する、管理する ・物・事の対格 male genere あることを下手にやる、失敗する
fortūna -ae(女)運、運命
dēsum -esse -fuī(自)不在である、欠けている
aliquī -qua -quod(形)ある
facinus -noris(中)悪行、犯罪
compertus -a -um(形)(完了分詞)確かめられた、疑問の余地のない
avāritia -ae(女)貪欲
convincō -ere -vīcī -victum(他)立証する(+物・事の対格)

13. suam innocentiam perpetuā vītā, fēlīcitātem Helvētiōrum bellō esse perspectam.

innocentia -ae(女)高潔、廉直
perpetuus -a -um(形)一生の、終生の
vīta -ae(女)人生、生涯
fēlīcitās -ātis(女)幸運、幸福
perspectus -a -um(形)(完了分詞)よく知られた、明白な

14. Itaque sē, quod in longiōrem diem collātūrus fuisset, repraesentātūrum et proximā nocte dē quartā vigiliā castra mōtūrum, ut quam prīmum intellegere posset, utrum apud eōs pudor atque officium an timor plus valēret.

itaque(副)従って、それゆえに
in(前)(+対格)(時間的)〜に
longus -a -um(形)(時間的)長い、長時間の、長期の
diēs -ēī(男)(女)日、一日
conferō conferre contulī collātum(他)延期する
repraesentō -āre -āvī -ātum(他)直ちに(急いで)実行する
provimus -a -um(形)(最上級)次の、すぐ後の
nox noctis(女)夜 ・nocte 夜に
(前)(+奪格)(時間的に)〜の間に ・dē nocte 夜間に
quartus -a -um(数)(序数)第4の、4番目の
vigilia -ae(女)1夜警時(日没から夜明けまでの時間の1/4) ・de tertia vigilia 第3夜警時(の間)に
moveō -ēre mōvī mōtum(他)移す、移動させる(+物・事の対格) ・movere castra 陣地を移す
ut(接)(+接続法)(副詞節を導く)(目的)〜するために
quam(副)(関係詞)(+最上級)できるだけ、なるべく
prīmum(副)(中性形)quam prīmum できるだけ早く
intellegō -ere -lexī -lectum(他)(知的に)把握する、理解する(+間接疑問)
utrum(副)(中性形)〜かまたは(それとも)(間接選択疑問)(第2またはそれ以上の選択肢をan、anne、autが導く)
apud(前)(+対格)〜の間で
is ea id(代)(指示詞)彼、彼女、それ
pudor -ōris(男)恥ずかしさ
an(小辞)(疑問文において選択肢を示して)〜かあるいは(それとも)
timor -ōris(男)恐怖、心配、懸念
plūs(副)(比較級)より多く、それ以上に
valeō -ēre -luī -litum(自)(あること(物)に)力がある、役立つ、効果がある

15. Quod sī praetereā nēmō sequātur, tamen sē cum sōlā decimā legiōne itūrum, dē quā nōn dubitāret, sibique eam praetōriam cohortem futūram. Huīc legiōnī Caesar et indulserat praecipuē et propter virtūtem cōnfīdēbat māximē.

(接)(+接続法)(譲歩)たとえ〜としても
praetereā(副)さらに、そのうえ、加えて
nēmō(男)(女)誰も〜ない
sequor -quī secūtus sum(自)(形式受動相)あとから行く、ついて行く
tamen(副)それでも、やはり
cum(前)(+奪格)〜といっしょに
sōlus -a -um(形)一人の、単独の
decimus -a -um(数)(序数)第10の、10番目の
legiōnis(女)軍団(兵員約4200-6000)
īre iī itum(自)行く、来る
dubitō -āre -āvī -ātum(自)(反復)迷う、ためらう
praetōrius -a -um(形)属州総督の
cohors -hortis(女)praetoria cohors 属州総督の護衛隊
hic haec hoc(形)(指示詞)この、ここの、ここにある
Caesar -aris(男)カエサル(Julia氏族に属する家名/特にC. Julius Caesar、ローマの将軍・政治家/Brutus、Cassiusらに暗殺された(前44)/以後Hadrianus帝の時代までAugustusの称号とともにローマ皇帝の称号となった)
et(接)et 〜 et 〜 〜も〜も
indulgeō -ēre -dulsī -dultum(自)好意的(親切)である(+与格)
praecipuē(副)特に、とりわけ
propter(前)(+対格)〜のゆえに、〜の結果として
virtūs -ūtis(女)勇気、果断
confīdō -ere -fīsus sum(自)信頼する、信ずる(+与格)
maximē(副)(最上級)最も
【参考文献】
カエサル『ガリア戦記』〈第1巻〉』遠山一郎・訳注(大学書林
羅和辞典 <改訂版> LEXICON LATINO-JAPONICUM Editio Emendata水谷智洋・編(研究社)